ΑΡΘΡΑΔΙΑΦΟΡΑ

01.03.2021

Κώστας Μποτόπουλος: Η επιστροφή της κοινωνικής πολιτικής

 
Στις αρχές του 2021, λόγω πορτογαλικής προεδρίας αλλά και εκ των συνθηκών, έρχεται ξανά στο προσκήνιο η κοινωνική διάσταση των εθνικών και των ενωσιακών μέτρων.Είναι μια θετική εξέλιξη, με πολύ αβέβαια έκβαση, η οποία δεν πρέπει να μας αποσπά από το πόσο αναγκαία και επείγουσα είναι.
Η Πορτογαλία, που θα έχει την προεδρία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά το πρώτο εξάμηνο του 2021, δημοσιοποίησε ένα πρόγραμμα που γυρνά γύρω από την ιδέα της «κοινωνικής Ευρώπης». Η κυβέρνηση του Αντόνιο Κόστα εκφράζει, με αυτό τον τρόπο, τη δική της φιλοσοφία –είναι μια κεντροαριστερή κυβέρνηση που στηρίζεται κοινοβουλευτικά σε πολύ πιο αριστερές δυνάμεις- και τις δικές της προτεραιότητες κατά μήκος του άξονα πολιτική-οικονομία: η δεύτερη οφείλει να ακολουθεί την πρώτη, ιδίως τα στοιχεία της εκείνα που προωθούν την κοινωνική ισότητα. Εκφράζει όμως και τις ανάγκες της εποχής: όχι μόνο λόγω πανδημίας, αλλά και εξαιτίας των εκδηλωμένων πριν από την πανδημία φαινομένων αυξημένης ανισότητας, απομάκρυνσης των πολιτών από τα κοινά και μεγάλης χαλάρωσης –για να το πω κομψά- του «ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους».
Στο πρόγραμμα της πορτογαλικής προεδρίας βρίσκει κανείς τρεις επίσημες προτεραιότητες: τη συνέχιση και επιτάχυνση της ανάκαμψης σε αντιστοίχιση (leveraged) με την κλιματική και την ψηφιακή μετάβαση΄ την εφαρμογή (implementation) του Κοινωνικού Πυλώνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πάλι σε συνδυασμό με τις ως άνω δύο μεταβάσεις΄ την ενίσχυση της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας μέσω ανοίγματος στον κόσμο. Ουσιαστικά και οι τρεις έχουν μία στόχευση: ο αγώνας για την ανάκαμψη να βοηθήσει τον αγώνα για την ισότητα. Λίγοι θα μπορούσαν –επισήμως- να φέρουν αντίρρηση σε αυτό, αλλά το γεγονός ότι η πορτογαλική προεδρία σπάει τη συνήθεια συγκυριακών και ουδέτερων προγραμμάτων δράσης είναι αναζωογονητικό. Μένει να φανεί κατά πόσον είναι εφικτός ένας τέτοιος αναπροσανατολισμός –γιατί δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, μέχρι στιγμής, η Ευρωπαϊκή Ένωση βάζει την οικονομία πριν από την κοινωνική πολιτική.
Βέβαια θα ήταν μη ρεαλιστικό να περιμένει κανείς από μία προεδρία, ή γενικώς σε σύντομο χρονικό διάστημα, να αλλάξει μια βαριά τάση, όπως είναι η δευτερεύουσα σημασία που έχουν οι στόχοι και οι πολιτικές αποφάσεις της Ένωσης στο πεδίο των κοινωνικών δικαιωμάτων. Η τάση αυτή ενυπάρχει στην ίδια τη σύλληψη και συγκρότηση της Ένωσης, τότε Κοινότητας, που με σαφή τρόπο έθεσε ζητήματα οικονομίας και συνεργασίας για τη διατήρηση της ειρήνης στο επίκεντρο της κοινής προσπάθειας και του νέου θεσμικού μορφώματος. Ο παρακολουθηματικός χαρακτήρας της κοινωνικής δράσης διατηρήθηκε, και σε πολιτικό και σε θεσμικό επίπεδο, καθ’ όλη την πορεία της Ένωσης και μέσα από τις αλληλοδιάδοχες μορφές που πήραν τα βασικά της θεσμικά κείμενα, με πρώτα βέβαια τις Συνθήκες.
Η «Συνθήκη της Λισαβόνας» περιέχει «κοινωνικές διατάξεις» στη «Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση» (ΣΕΕ), στο άρθρο 3.3, όπου, εντός των γενικών αρχών που διέπουν τη «φιλοσοφία» της Ένωσης, γίνεται λόγος για «καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού  και των διακρίσεων», για «προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας», για «ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών» (μάλιστα το κείμενο, σε μια επίδειξη politicalcorrectness, λέει «γυναικών και ανδρών») και για «αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών». Επίσης στο άρθρο 6 ΣΕΕ αναγνωρίζονται επισήμως τα δικαιώματα, οι ελευθερίες και οι αρχές που περιέχονται στο «Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων» (η ορθή έκφραση είναι «Χάρτα»), ανάμεσα στα οποία συναντούμε σειρά κοινωνικών δικαιωμάτων, ιδίως στο κεφάλαιο ΙΧ που επιγράφεται «αλληλεγγύη» (εργατικά και εργασιακά δικαιώματα, πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες) αλλά και στο κεφάλαιο ΙΙΙ, που έχει τίτλο «ισότητα» (αποφυγή διακρίσεων).
Ειδικότερες ρυθμίσεις βρίσκουμε εντός της «Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (ΣΛΕΕ), η οποία αφιερώνει στην κοινωνική πολιτική τον Τίτλο Χ, με διατάξεις που καθιστούν σαφές ότι η κοινωνική πολιτική είναι εθνική προνομία και ο ρόλος της Ένωσης «υποστηρικτικός και συμπληρωματικός» (άρθρο 153) της εθνικής δράσης ή «προωθητικός της συνεργασίας των κρατών μελών και διευκολυντικός του συντονισμού της δράσης τους» (άρθρο 156). Δεν λείπουν, αλλά έχουν κυρίως διακηρυκτική αξία, κάποιες κοινωνικές ρήτρες με «οριζόντιο χαρακτήρα», που διαπερνούν το σύνολο των πολιτικών της Ένωσης: η άρση των ανισοτήτων και η προαγωγή της ισότητας ανδρών και γυναικών, η προαγωγή υψηλού επιπέδου απασχόλησης και κοινωνικής προστασίας, η επιδίωξη καταπολέμησης κάθε διάκρισης λόγω φύλου, φυλής, εθνότητας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας, γενετήσιου προσανατολισμού.
Γενικά, πάντως, αντίθετα από ό,τι συνέβη με τον σχετικά συγγενή χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, στον οποίο η Συνθήκη της Λισαβόνας επέφερε πραγματική κοσμογονία, στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής δεν επήλθαν ουσιαστικές τροποποιήσεις, ούτε ως προς το περιεχόμενο των ρυθμίσεων, ούτε σχετικά με τον τρόπο λήψης των αποφάσεων –η ειδική πλειοψηφία δεν επεκτάθηκε και έμεινε στις περιπτώσεις στις οποίες ήδη ίσχυε. Από αρχές και διακηρύξεις το θεσμικό πλαίσιο της Ένωσης είναι πλήρες, σε θεμέλια πολιτικής υστερεί.
Ήδη, όμως, η ενίσχυση και πρόσδοση ουσίας στον «Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων», όπως είναι η εκδηλωμένη πρόθεση της πορτογαλικής προεδρίας, συνιστά χρήσιμο και σημαντικό βήμα.Βέβαια και ο «Πυλώνας» αυτός δεν δημιουργεί δεσμεύσεις αλλά αποτελεί, με τα λόγια του εμπνευστή του, τότε (2017) Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν ΚλοντΓιουνκέρ, «πυξίδα». Την συνθέτουν 20 αρχές κατανεμημένες σε τρεις κατηγορίες: «ίσες ευκαιρίες για πρόσβαση στην αγορά εργασίας» (εκπαίδευση, διαρκής μάθηση, επιμόρφωση – ισότητα των φύλων – απαγόρευση διακρίσεων – υποστήριξη της απασχόλησης), «δίκαιες (fair) συνθήκες εργασίας» (ασφαλές και προσαρμοστικό εργασιακό περιβάλλον, μισθοί –με ειδική αναφορά σε «κατώτατο μισθό»-, παροχή πλήρους ενημέρωσης στους εργαζομένους, λειτουργία κοινωνικού διαλόγου, ισορροπία εργασίας-ζωής, προστασία προσωπικών δεδομένων) και «κοινωνική προστασία και ένταξη (inclusion)»: στήριξη των παιδιών, κοινωνική ασφάλιση, βοηθήματα κατά την ανεργία, κατώτατο εισόδημα –άλλο «κατώτατος μισθός», που προϋποθέτει την ύπαρξη εργασιακής σχέσης και άλλο «κατώτατο εισόδημα», που συνδέεται με την έννοια της αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους-, μέριμνα για τη μεγάλη ηλικία και τις συντάξεις, προστασία υγείας, συμμετοχή των ανθρώπων με ειδικές ανάγκες, φροντίδα μακράς διάρκειας, προστασία της κατοικίας και των ανέστιων, εγγύηση «βασικών υπηρεσιών» (essentialservices), όπως το νερό, η καθαριότητα, η ενέργεια, η ψηφιακή γνώση και χρήση. Πλήρης, και πάλι, αλλά κενός, όσο δεν γεμίζει με πολιτικό περιεχόμενο, κατάλογος.
Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί, με βάση τις ανάγκες της εποχής αλλά και τις δηλώσεις της πορτογαλικής προεδρίας, τρεις τουλάχιστον τρόπους ώστε τα «ωραία λόγια» -οι «αρχές», τα «δικαιώματα», οι «πυλώνες»- να αρχίσουν να μετασχηματίζονται σε πραγματικές βελτιώσεις του επιπέδου ζωής των πολιτών στην Ένωση.
Ο πρώτος είναι η συνειδητή, βολονταριστική θα έλεγα, σύγκλιση των κοινωνικών πολιτικών των κρατών μελών, ιδίως στα πεδία των εργατικών δικαιωμάτων, των εργασιακών συνθηκών, των μισθών, της κοινωνικής προστασίας –τιτάνιο έργο που, πάντως, έγινε λίγο ευκολότερο με την αποχώρηση από την Ένωση της χώρας που ήταν παραδοσιακά το μεγαλύτερο εμπόδιο: του Ηνωμένου Βασιλείου. Η καθοδήγηση της Επιτροπής όχι μόνο αναμένεται αλλά είναι, όπως είδαμε, εγγεγραμμένη στις υποχρεώσεις της Ένωσης, πολιτικά όμωςπιο κρίσιμο στοιχείο θα αποτελούσε η ανάληψη «σταυροφορίας» από μια μεγάλη χώρα ή σύνολο χωρών –εδώ ο «ευρωπαϊκός Νότος», ιδίως μετά την αρκετά θλιβερή απομάκρυνση των σκανδιναβικών χωρών από τα «σοσιαλδημοκρατικά ιδανικά», θα μπορούσε να έχει τον πρώτο λόγο.
Ο δεύτερος είναι η ένταξη εντός του κοινού σχεδίου, και του κοινού Ταμείου, καταπολέμησης της πανδημίας, εντός δηλαδή του μεγαλύτερου μετά το ευρώ ενοποιητικού εγχειρήματος της Ένωσης, μέτρων με «κοινωνικό πρόσημο»: στήριξη της εργασίας, μείωση των εργασιακών διακρίσεων και της ψηφιακής ανισότητας, δίχτυ ασφαλείας για όσους χάνουν δουλειά, κοινωνική θέση, υγειονομική προστασία, κατοικία.
 
.